ARACI KURUMLAR KREDİ DERECELENDİRME VE DEĞERLENDİRME ESASLARI

Türkiye’de faaliyette bulunan aracı kurumların kredi değerliliğinin incelemesi, bunlar lehine Takasbank tarafından tahsis edilebilecek limitlerin üst sınırlarının hesaplanması veya üyelik türlerinin tespiti amacıyla kullanılan kredi derecelendirme ve değerlendirme sistem çalışması, Haziran ve Aralık finansal raporları üzerinden her yıl 2 kez yapılmaktadır. Veri olarak; bağımsız denetimden geçmiş solo ve/ veya konsolide finansal tablolar ile faaliyet raporları, firma tanıtıcı bilgiler formu, firma ana bilgiler formu, protestolu senet kayıtları, müşterilere kullandırılan kredi bakiyeleri, müşteri bazında açılan hesaplara ilişkin bakiyeli hesap ve toplam hesap adet bilgileri, piyasa istihbarat bilgileri ile yazılı ve görsel medyada çıkan haberler ve bağımsız derecelendirme notları kullanılır.  

 İçsel derecelendirme ve değerlendirme çalışmasında kullanılan veriler; Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği, Kamuyu Aydınlatma Platformu, Sermaye Piyasası Kurulu, Borsa İstanbul A.Ş., Merkezi Kayıt Kuruluşu ve bağımsız derecelendirme kuruluşlarının internet siteleri ile değerlendirilen aracı kurumlar ve medyadan sağlanır.  

 Kredi derecelendirme modelinde kullanılacak mali tablolardan üretilebilen finansal kalem ve rasyolardan oluşan finansal verilerin ağırlığı %70, piyasa verilerine veya piyasa verilerinden elde edilen rasyoların ağırlığı %10, uzman kanaatini yansıtan finansal olmayan verilerin ağırlığı ise %20’dir. 

 Finansal Veriler  

Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği’nin aracı kurumların göndermiş olduğu ve Birlikçe derlenen son 3 yıla ait finansal tablolardan elde edilmiş veriler ile oluşturulmaktadır. 3 yıllık veriler; son yıl %50 olmak üzere, %30 ve %20 olarak ağırlıklandırılır. Yalnızca bir faaliyet yılını geride bırakan aracı kurumların o yıla ilişkin verileri %100 olarak değerlendirmeye alınırken, geçmiş faaliyet yılları ikiye çıktığında 2 yıllık veriler son yıl %60, bir önceki yıl ise %40 olmak üzere ağırlıklandırılır. Finansal veriler, finansal kalemler ve finansal rasyolar olmak üzere iki ana başlık altında incelenmektedir. Finansal değerlerin içindeki finansal kalemlerin payı %30 olup, finansal rasyoların payı ise %70’dir. Derecelendirme modelinde kullanılan finansal verilerin karşılaştırılmasında ve puanlandırılmasında aracı kurumlar alt gruplara ayrılabilir.  

Tablo 1_Kullanılan Finansal Veriler

Finansal Kalemler  

Finansal kalemlerin içerisindeki büyüklükler, önemlerine göre farklı puanlandırılmıştır. Puanlandırma yapılırken finansal kalemlerde aracı kurumlar sektörü ortalama değerleri hesaplanır ve sektör ortalaması ile her bir aracı kurumun kendi değeri karşılaştırılır. Sektör ortalamaları hesaplanırken gerek görülmesi halinde uç değerlerin etkisini azaltmak amacıyla en büyük ve küçük veriler toplam veri sayısının %10’unu aşmamak üzere ortalamadan arındırılabilir. Sektör ortalaması ile karşılaştırma sonucunda, ortalamaya eşit değeri olanın %70’ini alması şartıyla her bir aracı kurum için 100 puan üzerinden puan hesaplanır.  

Finansal Rasyolar

Finansal rasyo puanlarının hesaplanması, rasyolara göre değişkenlik göstermektedir. Rasyo puanlarının hesaplaması yapılmadan önce aracı kurumlar benzer kurum grupları şeklinde sınıflara ayrılırlar. Puanlama yapılırken, bir kısım rasyolarda aracı kurumun içerisinde bulunduğu grubun ortalaması alınıp, bu ortalamaya yakınlık veya uzaklığa göre puan dağılımı yapılırken, bazı rasyoda otoritelerce saptanmış veya genel kabul görmüş ölçüt değerlere yakınlık ya da uzaklığa göre puan dağıtımı yapılmaktadır. Ölçüt değerler ile karşılaştırılarak yapılan puanlamada bazı rasyolarda puan, ölçüt değer puanı ve içsel puan olmak üzere iki kısımda verilmektedir. Sektör veya grup ortalaması baz alınarak yapılan puanlamada genel prensip, ortalama değeri sağlayan aracı kurumun bahse konu rasyodan alınabilecek azami puanın % 70’ini almasıdır. Puanın kalan kısmı ise ortalamadan uzaklık veya yakınlığın oranıyla doğru orantıda artar veya azalır. Sektör veya grup ortalamaları hesaplanırken gerek görülmesi halinde uç değerlerin etkisini azaltmak amacıyla en büyük ve küçük veriler toplam veri sayısının %10’unu aşmamak üzere ortalamadan arındırılabilir.  

Piyasa Etkinliğine İlişkin Değerler 

Aracı kurumların borsada ya da takas ve saklama ile ilgili yaptığı işlemlerden kaynaklanan saklama bakiyeleri, müşterilerine kullandırılan kredi ve bakiyeli hesaplar gibi verilerin birbiriyle ya da kendi bünyelerindeki ilişkilerini gösteren üç rasyodan oluşan bir tablodur. Analizde kullanılan rasyolar;  

10 En Yüksek Montanlı Müşteri Saklama Bakiyesi / Toplam Saklama Bakiyesi: Aracı kurumun saklama bakiyeleri arasında en yüksek TL değerine sahip ilk 10 müşterinin toplam saklama bakiyeleri içindeki payı ölçülür.  

10 En Yüksek Montanlı Müşteriye Kullandırılan Kredi Bakiyesi/Özkyaynak: Aracı kurumun müşterilerine kullandırdığı en yüksek ilk 10 kredili bakiye müşterisinin, özkaynak içindeki payı ölçülür.  

Bakiyeli Hesap Değişim Yüzdesi: Aracı kurumun saklama hesapları içinde aktif olanlarının her üç aydaki değişim oranları izlenir. 

Moralite 

Moralite, 3 bölümden oluşmaktadır. 1.bölümde değerlendirici notu olup, değerlendirici kurum hakkında rakamlarla ifade edilemeyen kendi puanını verir. Değerlendirici notu hazırlanırken; firmalarla ilgili gerek basında gerek bültenlerde çıkan haberler, kapatma, durdurulma, yetki belge iptali veya verilmesi gibi bilgiler, aracı kurumun ortakları veya yöneticileri hakkında bilgiler ve piyasada firma hakkındaki çeşitli duyumlar, aracı kurumların temerrütleri, piyasadaki itibarı, Takasbank’ın zaman içerisinde aracı kurum ile ilgili edindiği tecrübeler dikkate alınmaktadır. Moralitenin 2.bölümü Tablo 2’deki sorulara ilişkin cevaplardan alınan puanlamadan oluşur.   

Tablo 2_Moralite Soruları 

Moralitenin 3.bölümü ise aracı kurumun derecelendirme ve değerlendirme dönemindeki özkaynak tutarına göre verilir. Aracı kurumun özkaynak tutarı denk geldiği aralığın puanını alır.  

Bağımsız Derecelendirme İlave Puanı 

Bağımsız Kredi Derecelendirme Notu  

Bağımsız kredi derecelendirme notları, bizzat kurumlardan, derecelendirme şirketlerinin internet siteleri, aracı kurumların kendi siteleri, faaliyet raporları ya da internetteki diğer kaynaklardan elde edilir.  

Aracı kurumlar ile aracı kurumların yurtiçi ve yurtdışında yerleşik hakim ortaklarının bağımsız kredi derecelendirme kuruluşlarından aldıkları notlar belirtilen esaslar dahilinde içsel kredi derecelendirme ve değerlendirme notuna yansıtılabilir.  

Dikkate alınabilecek kredi derecelendirme notlarının son bir yıl içinde verilmiş veya gözden geçirilmiş olması gerekir. Derecelendirme kuruluşlarınca ilgilinin talebi olmaksızın resen takdir olunan notlar dikkate alınmaz.  

Kredi derecelendirme notları dikkate alınabilecek uluslararası kuruluşlar Fitch, Moody’s, Standard&Poors, Japonya JCR ve DBRS (Dominion Bond Rating Services)’dir. Bu kuruluşların kontrolü altında faaliyet gösteren Türkiye’de yerleşik derecelendirme kuruluşlarınca verilen kredi derecelendirme notları da BDDK veya SPK’dan kredi derecelendirme yetkisi almış olmaları kaydıyla dikkate alınır. Türkiye’de kurulu diğer derecelendirme kuruluşlarınca verilen notlar hem BDDK hem de SPK tarafından yetkilendirilmiş olmaları kaydıyla dikkate alınır. Ancak Türkiye’de kurulu olup, sadece BDDK veya SPK tarafından yetkilendirilen diğer kuruluşlarca verilen notlar, farklı bir kredi derecelendirme kuruluşunca verilen ikinci bir notun mevcut olması halinde dikkate alınır.  

Türkiye’de yerleşik aracı kurum ve hakim ortaklar için kurumsal uzun vadeli ulusal notlar, ulusal notun bulunmaması halinde ise uluslararası yerel para kredi notları kullanılır.

Aracı kurumların yurtdışındaki hakim ortakları için uluslararası derecelendirme kuruluşlarınca verilen kurumsal uzun vadeli uluslararası yabancı para kredi notları kullanılır.  

Aracı kurumun Türkiye’de, hakim ortağının ise yurtiçinde veya yurtdışında almış olduğu bağımsız derecelendirme notu var ise, ihtiyatlılık ilkeleri çerçevesinde notlardan sadece birisi veya her ikisi birlikte dikkate alınabilir.  

Birden fazla derecelendirme kuruluşunca verilen notun mevcudiyeti halinde düşük olan dikkate alınır. Derecelendirme kuruluşlarının verdiği notların sıhhati ve güvenirliliği ile ilgili olarak olumsuz bir kanaat oluşması halinde, ilgili kurumca verilen notlar dikkate alınmaz. İçsel kredi derecelendirme ve değerlendirme notları ile bağımsız derecelendirme notlarının eşleştirilmesinde Tablo 3 kullanılır.  

Tablo 3_İçsel ve Bağımsız Derecelendirme Notları Eşleştirme Tablosu  

Aracı kurum için hesaplanan içsel kredi derecelendirme ve değerlendirme notunun, aracı kurum veya hakim ortağının bağımsız derecelendirme notu ile aynı olması halinde, içsel kredi derecelendirme ve değerlendirme notunda herhangi bir değişiklik yapılmaz ve Bankaca hesaplanan içsel kredi derecelendirme ve değerlendirme notu dikkate alınır.

Aracı kurum için hesaplanan içsel kredi derecelendirme ve değerlendirme notunun, aracı kurum veya hakim ortağının bağımsız derecelendirme notundan yüksek olması halinde, içsel kredi derecelendirme ve değerlendirme notu Tablo 4’e uygun olarak indirilir. Aracı kurum hakim ortağının bağımsız derecelendirme notu değerlendirmeye alınacak ise Tablo 4’deki puanların %75’i dikkate alınır.

Aracı kurum için hesaplanan içsel kredi derecelendirme ve değerlendirme notunun, aracı kurum veya hakim ortağının bağımsız derecelendirme notundan daha düşük olması halinde, hesaplanan içsel kredi derecelendirme ve değerlendirme notu TBD-B ila TBD-D aralığında ise, aracı kurum veya hakim ortağının bağımsız derecelendirme notuna göre Tablo 4’e uygun olarak ilave puan eklenir. Aracı kurum hakim ortağının bağımsız derecelendirme notu değerlendirmeye alınacak ise Tablo 4’deki puanların %75’i dikkate alınır.  

Hesaplanan içsel kredi derecelendirme ve değerlendirme notu TBD-E ise, aracı kurum veya hakim ortağının bağımsız derecelendirme notu dikkate alınmaz ve içsel kredi derecelendirme ve değerlendirme notunda herhangi bir değişiklik yapılmaz. Hesaplanan içsel derecelendirme notu ne olursa olsun, aracı kurum veya hakim ortağının bağımsız derecelendirme notu “D (Temerrüt)” ise Bankamızdaki limitleri iptal edilir ve aracı kurumun içsel kredi derecelendirme ve değerlendirme notu TBD-E olarak değiştirilir.  

Hakim ortakların bağımsız derecelendirme notlarının dikkate alınmasında, hakim ortağın aracı kurumu destekleme güç ve niyetini gösteren destekleme notları aranabilir. 

Tablo 4_Azaltım ve Arttırıma ilişkin çizelge  

Kurumsal Yönetim Derecelendirme Notu

Kurumsal Yönetim Derecelendirme notları, bizzat kurumlardan, raporu düzenleyen şirketlerin internet siteleri, aracı kurumların kendi siteleri, faaliyet raporları ya da internetteki diğer kaynaklardan elde edilir. Aracı kurumlar aldıkları notlar içsel kredi derecelendirme ve değerlendirme notuna yansıtılabilir. Notların son bir yıl içinde verilmiş veya gözden geçirilmiş olması gerekir.  

Kurumsal Yönetim Derecelendirme Notu Tablo 5’de gösterildiği şekilde hesaplanmış içsel kredi derecelendirme ve değerlendirme puanına, toplam üst puanı aşmamak kaydıyla ilave puan olarak eklenir.  

Tablo 5_Kurumsal Yönetim Derecelendirme Notu  

Kredi Derecelendirme ve Değerlendirme Notu 

Finansal kalem ve rasyolar, Piyasa Etkinliğine İlişkin Değerler ve Moralite için hesaplanan puanlar, bölüm ağırlık oranları ile çarpılarak içsel kredi derecelendirme ve değerlendirme puanları bulunur. Bağımsız kredi derecelendirme ve kurumsal yönetim derecelendirme notları da dikkate alınarak nihai içsel kredi derecelendirme ve değerlendirme puanına ulaşılır.  

Çalışma sonucunda aracı kurumlara toplam derecelendirme puanlarına göre aşağıda bulunan 5 dereceden birisi verilir.  

Değerlendirilen aracı kurumların özkaynakları, çalışma sonucunda girdikleri gruba karşılık gelen Bankaca belirlenmiş özkaynak çarpanı ile çarpılarak nominal ve RMD bazlı limitleri, bu limitlerin toplanmasıyla da üst limitleri belirlenir.